Orson Vels ( 1915 - 1985)

Američki reditelj, glumac, scenarista i producent Orson Vels (1915-1985) zaslužan za nekoliko zaista uticajnih filmskih ostvarenja. Jednako uspješan je bio ispred kao i iza kamere i tokom svog života stekao je veliki broj ljubitelja koji izrazito cijene njegov lik i djelo. Na scenu je stupio na najbolji mogući način i to filmom Građanin Kejn (1941), koji mnogi kritičari smatraju za jedan od najboljih filmova ikada snimljenih. Vels je slobodno možemo reći imao ulogu autora ovog filma jer je odigrao glavnu ulogu u filmu, a pored toga radio i kao reditelj, scenarista i producent filma. Takođe je eksperimentisao sa mnogim tehnikama snimanja, poput dubokog fokusa, koja omogućava da sa jasno vide najudaljeniji objekti u kadri, isto kao i objekti koji su blizu kamere. Njegov poduhvat je još zanimljiviji kada znamo da je u trenutku snimanja ovog filma Vels imao samo 25. godina. Građanin Kejn je nažalost loše prošao na bioskopskim blagajnama, čemu je dosta kumovala upravo osoba koja je Vesu poslužila kao inspiracija za glavnog junaka, novinski magnat Vilijam Randolf Herst. Herst je svim svojim novinama i radio stanicama zabranio da uopšte pomenu naziv ovog filma. Istorija je srećom srećom htjela drugačije. Vels je inače 1975. godine dobio nagradu za životno djelo Američkog filmskog instituta.

"Počeo sam svoj filmski put sa vrha i onda sam postepeno počeo da padam", izjavio je Vels.

Vels je nastavio da režira filmove u kojima igra glavnu ulogu ali je isto tako glumio i u mnogim uspješnim projektima koje su režirali njegove kolege. Najpoznatiji filmovi koje je režirao su Veličanstveni Ambersonovi (1942), Stranac (1946), Otelo (1951), Mr. Arkadin (1955), Dodir zla (1958), Proces (1962), Ponoćna zvona (1965), kao i veoma dobar dokumentarac Istine i laži (1973).

Najviše uspjeha kao glumac u projektim drugih reditelja, Vels je imao sa remek-djelom noar filma Treći čovjek (1949), reditelja Karola Rida. Vels je izvrsno odigrao ulogu čovjeka koji koristi poslijeratni period kako bi profitirao i koji ne mari previše za živote drugih. Njegova uloga je bila uspješna upravo iz razloga jer smo razumjeli njegove postupke, ma koliko okrutni bili. Navodno je Vels lično režirao neke od scena u ovom filmu, poput scene u panoramskom liftu, koja važi za jednu od najboljih filmskih scena ikada. Isto tako, njegov govor o satu sa kukavicom već znamo napamet.

Upitan za svoj čuveni govor o satu sa kukavicom iz filma Treći čovjek, Vels je kratko odgovorio: "Kada je film premijerno prikazan, Švajcarci su veoma ljubazno istakli da oni nikada nisu pravili satove sa kukavicom, već da se oni proizvode u Švarcvaldu u Bavarskoj.

Vels je često nastupao u komičnim ulogama i nerijetko je imao ulogu naratora. Treba izdvojiti njegove filmovime Mobi Dik (1956) reditelja Džona Hjustona, Dugo, toplo ljeto (1958), Kompulzija (1959), King of Kings (1961) reditelja Nikolasa Reja, Gori li Pariz? (1966), Čovjek za sva vremena (1966) reditelja Freda Zinemana, Kazino Rojal (1967), Počnite revoluciju bez mene (1970), Kvaka 22 (1970) reditelja Majka Nikolsa, Vaterlo (1970) reditelja Sergeja Bondarčuka, ... I na kraju ne ostade niko (1974), Putovanje prokletih (1976) i Smješna strana istorije (1981) reditelja Mela Bruksa.

"Ja nisam bogat čovjek. Nikada nisam ni bio. Kada me vidite u nekom lošem filmu kao glumca, nadam se ne kao reditelja, to je zato što mi u tom trenutku nije ponuđen neki kvalitetan film. Često snimam loše filmove da bih preživeo" rekao je Vels.

Posebno treba izdvojiti njegove filmove koji su snimljeni u bivšoj Jugoslaviji. Glumio je u ratnim filmovima, prvo u filmu Bitka na Neretvi (1969), reditelja Veljka Bulajića, a zatim u filmu Sutjeska (1973) reditelja Stipe Delića. U ovom poslednjem Vels glumi premijera Vinstona Čerčila, dok velški glumac Ričard Barton igra maršala Josipa Broza Tita. Vels je 1980. godine glumio Dž. P. Morgana u drami Tajna Nikole Tesle (1980), reditelja Krste Papića.

Vels je 1938. godine imao jednu legendarnu anegdotu. Tokom čitanja romana Rat svjetova, koji govori o invaziji Marsovaca, Vels je vješto ubjedio slušaoce da je toku prava invazija i na taj način izazvao veliku paniku putem radio talasa. Amerikanci su o ovom događaju snimili televizijski film Noć koja je prestravila Ameriku (1975).

Orson Vels je unikatna pojava u Holivudu bez kojeg je teško zamisliti noar žanr, kao i sedmu umjetnost uopšte. Uticaj njegovih filmova na buduće generacije je zaista veliki.